Azərbaycan-mı Can-mı???

Bu başlığı seçməyimin səbəbi legionerlər barədə olan rəylər barədədir. Beləki legionerlər barədə fikirlər müxtəlifdir.Bir qisim  onlara haqq qazandırır və onların Azərbaycanın müstəqilliyini bu yolda gördüklərinə inanırlar. Digər bir qisim isə onların əsirlikdən canlarını qurtarmaq üçün bu yolu seçdiklərini düşünürlər. Hər iki halda onları “eleştirmek” olmaz deyə düşünürəm, çünki biz həmin tarixi şəraiti  təsəvvür edə bilmərik. Sadəcə alman əsir düşərgələrinin çox qəddar vəziyyəti bizə məlumdur.

“General view” vermək istərdim 

Alman-sovet müharibbəsinin ilk illərində yaradılmağa başlayan könüllü dəstələr mülkü əhali, əsirlərdən təşkil olunurdu. İlkin dövrlərdə bu könüllülər arxa cəbhədə fəaliyyət göstərsələr də sonralar ön cəbhədə də xidmət etmişlər. Alman hərbi hissələrində xidmət edən belə könüllülər “xivi”  (qısalmış forması:“Nilvswillige”-köməyə hazır olanlar)  adlandırılırdı.  Xivilərin hüquqları genişləndikcə onlar legionerlər, yəni könüllü vuruşanlar kimi qəbul edilməyə başlandı.

Almanlar bu dəstələri əvvəlcə işğal olunmuş torpaqların mühafizəsi üçün istifadə etsə də, sonralar partizanlara qarşı onların köməyindən yararlanmışdı.Belə ki, legionerlər həmin yerləri tanıdıqlarına və dil  biliklərin ə görə alman dəstələrinə nisbətən daha böyük təsirləri var idi. Bəzi hallarda isə almanlar məcburiyyət qarşısında qalıb bir neçə şərq taburlarını cəbhəyə göndərirdilər. Qeyd edək ki, belə taburlar hərdən sovet təbliğatının təsirinə düşüb Qızıl Ordusu tərəfınə keçirdilər. 1943-cü ilin sentyabrında isə Kursk döyüşünün nəticələri müzakirə edilərkən Hitler məğlubiyyətin başlıca səbəbini könüllü hissələrin “satqınlığı”nda görmüş və demişdi: “Bu mənə bəsdir. Əmr edirəm ki, bütün hissələri tərksilah edib, bu dəstələri Fransanın şaxtalarına göndərin”.

1942-ci ilin yanvarında isə 1-ci (450-ci) “Türküstan legionu” taburu formalaşmağa başladı ki, burada da müəyyən sayda azərbaycanlılar vardı. Taburun yaradıcısı və birinci komandiri mayor A. Mayer-Mader idi. Mayor A. MayerMader Birinci Dünya müharibəsində kəşfiyyatçı olmuş, uzun illər Şərq ölkələrində işləmiş və xüsusən Çində general Çan Kay Şinin hərbi məsləhətçisi olmuşdu. Türk xalqlarının psixologiyasına və adət-ənələrinə yaxından bələd olan Mayor-Mader müəyyən səbəblərə görə 1942-ci ilin avqustunda vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı.

Beləcə, “İldırımsürətli müharibə” mifi dağılmağa başlayanda almanlar legionlar məsələsinə diqqətlə yanaşmağa başladılar. Və 1942-ci ildən etibarən şimali-qafqaz, kalmık, kabardino-balqar, türküstan, tatar, azərbaycan, gürcü və ermənilərdən ibarət milli komitələrin rəsmən yaranmasına icazə verildi.

Milli komitələr yaranmağa başlayır. Gürcü milli komitəsinə Kediya Mekieviç və Qabliani İqnatyeviç, erməni milli komitəsinə Baqdasaryan, Simonyan, Sərkisyan və digər kod adlarıyla fəaliyyət göstərən Abeqyan Artaşes, azərbaycanlı milli komitəsinə isə “Abo” kimi tanınan Fətəlibəy Düdənginski və İsrafilbəy İsrafilov rəhbərlik edirdilər.

Yaxud, 1943-cü ildə Alman radiosunun verdiyi başqa bir xəbərdə deyilirdi: “Mayor Düdənginskinin komandirliyi ilə birinci Azərbaycan batalyonu bolşeviklər əleyhinə mərdliklə vuruşduğuna görə, bu batalyon hücum eləyən alman hissələriylə birgə hərəkət etmək şansı qazanıb”.

Müttəfiq qoşunların qələbəsiylə legionların da bəd talelərində ikinci və daha dəhşətli bir dönəm başlayır. Sovet-Amerika-İngiltərə rəhbərlərinin Yalta görüşündə əldə olunmuş gizli razılığa görə, müttəfiq qoşunlar almanlar tərəfindən vuruşmuş, yaxud əsir düşmüş bütün Sovet vətəndaşlarını SSRİ-yə təhvil verirdilər. Sovet İmperiyası müharibə dövründə geri qayıdan legionerlərin öldürülməsi barədə qərar da vermişdi.

Beləcə, minlərlə azərbaycanlı legioner və əsirlər SSRİ-yə təhvil verilərək, həyatlarını sürgünlərdə, ya da dar ağacında başa vurdular. Bizim qəhrəman Fətəlibəy Düdənginski isə müharibədən sonra da fəaliyyətini dayandırmayaraq, bir sıra Avropa ölkələrində yaşadıqdan sonra Münhenə gəlir və burada məşhur “Azadlıq” radiosunun azərbaycan bölməsinin baş redaktoru kimi işə başlayır.

Sonuncu azərbaycanlı legioner Bəşir Əlizadə 2016-cı ildə vəfat etmişdir. Qazax rayonunda doğulan legioner,  Nyu-Ulmda yaşayıb. Müharibədən sonrakı illərdə o vaxtkı KQB legionçuların “ovuna” çıxsa da, Bəşir Əlizadə sağ qala bilir. Əbdürəhman bəy Fətəlibəyli Düdənginskinin səyləri nəticəsində həyatı xilas olan legioner təqiblərdən yaxa qurtarmaq üçün hətta ad və soyadını dəyişmək məcburiyyətində qalır.

Sonradan EL Televiziya Şirkəti və “Nova Gorica” Kino Mərkəzinin birgə istehsal etdiyi “Düdəngədən Münhenə” sənədli filminin müsahiblərindən biri də Bəşir Əlizadə olur. Bir çox şəxsiyyətlərin müsahibəsinin yer aldğı sənədli filmdə görkəmli diplomat, tarixçi, legionçularla Bəşir Əlizadənin də müsahibəsi filmin əsas informasiya yükünü daşıyır.

Bəşir Əlizadənin müsahibəsindən bir məqamı deyim, o deyir:  “Biz onlardan insanlıq gördük.Yedlinada bir dəfə gördük ki, almanlar qoyunlar gətiriblər.Qoyunların üstünü qırmızı boyamışdılar.Soruşduq ki, əcaba bu nə? Dedilər, sizin Qurban bayramınızdı.Mən Qurban bayramını ilk dəfə orda qeyd etdim, Vətəndə yasaq idi bayram etmək”.

Almanlarla leginonerlərin əlaqəsinin qurulmasında həmin dövrlərdə Münhendə olan Ənvə paşanın qardaşı Nuru paşanın xüsusi rolu olmuşdur. 1918 Bakının azad olunmasında köməyinə görə onun Qafqazlılar və Türküstanlıların üstündə böyük təsiri var idi.

Sizin də fikirləriniz maraqlıdır  Legionerləri necə qiymətləndirirsiniz?

Bu mövzuda baxmağınızı tövsiyyə etdiklərim:

1. Nəsiman Yaqublu “Azərbaycan legionerləri”
2. İlham Tumasın bu mövzuda araşdırmaları
3. https://www.youtube.com/watch?v=_SCNeGjS9yI&list=LL2aZjj_CHl7JhTnOJPEQQGA&index=8&t=0s